Συλλεκτική έκδοση με νόημα
O «Επιτάφιος Θρήνος» με ξυλογραφίες του τυπογράφου-εικαστικού Γιάννη Στεφανάκι
Tου Kλήμη Mαστορίδη
O Eπιτάφιος Θρήνος – Ξυλογραφίες: Γ. Στεφανάκις – Πρόλογος: Γ. Kοροπούλης – Nέο Eπίπεδο – Eκδ. Xειροκίνητο
O Γιάννης Στεφανάκις στο πρώτο παγκόσμιο συνέδριο τυπογραφίας στη Θεσσαλονίκη έθεσε εαυτόν σε μια «ομάδα ωραίων τρελών που ονειρεύονται έναν κόσμο διαφορετικό». Όσον αφορά την τυπογραφία, αυτός ο κόσμος δεν μας είναι άγνωστος. «Τα παλιά τυπογραφεία είναι σαν τις ταβέρνες με σπιτικό φαγητό, που πλέον σπανίζουν», είπε.
Γνώριμες ιδέες που αενάως επανέρχονται, ακολουθώντας τη διαδικασία αντικατάστασης του παλιού από το καινούργιο. Με αντίστοιχη επιχειρηματολογία οργάνωνε ο William Morris το κίνημά του ενάντια στα «ακαλαίσθητα βιβλία» που τυπώνονταν στα σύγχρονα ατμοκίνητα πιεστήρια, στα τέλη του 19ου αιώνα. Και μπορεί στο σύνολό της η ιδεολογία του πρωτεργάτη του Κινήματος Arts & Crafts να απέχει από αυτήν του Στεφανάκι, ο πυρήνας τους όμως, στο θέμα «στάση ζωής», έχει αρκετά κοινά. Για παράδειγμα, ο Στεφανάκις επέλεξε την «επιστροφή» και μένει πια στην Κρήτη. Δεν γνωρίζω αν φτιάχνει μόνος τα έπιπλα του σπιτιού του, όπως η παρέα των προραφαηλιτών φίλων. Σίγουρα πάντως δεν τα φτιάχνουν οι τόσοι υποστηρικτές της «καλής παλιάς τυπογραφίας», που έχω κατά καιρούς γνωρίσει. Είναι κι αυτός ένας από τους λόγους που δρα αποτρεπτικά προς την ανάπτυξη ενός αντίστοιχου με την εποχή του Morris κινήματος. Ευτυχώς, από μια άποψη.
Tα «όμορφα στολίδια»
Ενας άλλος λόγος είναι η τυπογραφική άγνοια των συμπασχόντων και συμπαρατασσόμενων. Συγγραφείς, φιλόλογοι και επιμελητές εκδόσεων συνηθίζουν να μιλούν για τα «όμορφα στολίδια» της ελληνικής τυπογραφίας που –φευ– χάνονται, τη μεταλλική στοιχειοθεσία με την «αύρα» του αντιμονίου, τα συνθετήρια, τις φόρμες και τους σελιδοθέτες. Και χρόνια τώρα στις ελάχιστες για την τυπογραφία δημόσιες αναφορές επαναλαμβάνονται τα ίδια ονόματα: ο Κεφαλληνός, ο Βλάχος, ίσως και ο Σκαζίκης, ο Κάσδαγλης μετά θάνατον, δυο τρεις ακόμα εν ζωή. Το τυπογραφικά νοικοκυρεμένο και σωστά επιμελημένο έντυπο εκθειάζεται ως το απόλυτο πρότυπο, το «πρέπει» για ό,τι πρόκειται να ακολουθήσει. Η έλλειψη τυπογραφικής παράδοσης ή ορθότερα η έλλειψη στην έρευνα της ιστορίας της ελληνικής τυπογραφίας, οδηγεί σε απλοϊκές προσεγγίσεις και πρακτικές.
Ο Γ. Σ., παρά τα κοινά χαρακτηριστικά με τον Morris ή ακόμα και με άλλους ιδεολόγους εμπειροτέχνες, όπως ο Rudolf Koch ή ο Eric Gill, δεν μοιάζει να ενδιαφέρεται να «σώσει» την ελληνική τυπογραφία. Όποτε θελήσει, παρεμβαίνει μετατρέποντας το «Νέο Επίπεδο», το ιδιαίτερο περιοδικό που εκδίδει, σε όχημα διαλόγου. Τις τρεις φορές που το έκανε στο παρελθόν τα αποτελέσματα ήταν εξαιρετικά. Ο τεχνίτης Γ. Σ. δημιουργεί κατ’ αρχήν για τον εαυτό του και μετά για τους άλλους, εφαρμόζοντας τις αξίες που θεωρεί σημαντικές στη δουλειά του. Ικανοποιεί τη δική του όραση, τη δική του όσφρηση και αφή, συμμετέχει στη διαδικασία παραγωγής, παθιάζεται προσπαθώντας μέσα από γνώση και εμπειρία να τιθασεύσει τις πολυπλοκότητες μιας «τεχνολογίας προηγούμενης γενιάς».
Eπί ίσοις όροις
Οι ξυλογραφίες του κυοφορούν την απαιτούμενη δύναμη για να σταθούν επί ίσοις όροις πλάι στο κείμενο, στον «Επιτάφιο Θρήνο», που κυκλοφόρησε πρόσφατα με πρόλογο του ποιητή Γιώργου Κοροπούλη. Αυτήν τη δύναμη φανερώνει το βλέμμα του Χριστού, στη σελίδα 17, και γι’ αυτό η θέση που τους αρμόζει είναι σε δεξιές σελίδες. Τις προστατεύει, τις καλύπτει με ριζόχαρτα, θέλει να σιγουρέψει πως αυτό το ανεπανάληπτο –χωρίς το απαραίτητο στην offset νερό– μαύρο που κατάφερε να τυπώσει θα παραμείνει εκεί, ακέραιο στη θέση του. Τρία ξυλόγραφα πρωτογράμματα σε δεύτερο χρώμα καλύπτουν το ύψος του κειμένου, που έχει στοιχειοθετηθεί με τα αγαπημένα στοιχεία των Eλλήνων τυπογράφων, τα «απλά», και τυπωθεί με τη μέθοδο της υψιτυπίας. Με μια λιτή διχρωμία στο συμμετρικά σχεδιασμένο εξώφυλλο, άπλετα περιθώρια, ψευδότιτλο, τίτλο, κολοφώνα και τυπογραφική διευθέτηση 32 folio σελίδων να παραπέμπουν σε βιβλία παλιότερων εποχών, ο Γ. Σ. παραδίδει σε τριακόσια αριθμημένα και υπογεγραμμένα αντίτυπα τα αποτελέσματα των κόπων και βασάνων του.
Συλλεκτική γιατί…
Συλλεκτική έκδοση; Παρόλο που ο ίδιος ο Γ. Σ. αποκαλεί τις εκδόσεις του «συλλεκτικές» λόγω τιράζ, νομίζω πως για την ελληνική βιβλιαγορά τριακόσια αντίτυπα τέτοιας θεματικής δεν είναι λίγα. Η τιμή δε του βιβλίου είναι 60 ευρώ και ο ενδιαφερόμενος μπορεί να το παραγγείλει στον βιβλιοπώλη του. Άρα, ούτε η δυσκολία προμήθειας ή το κόστος απόκτησής του το κάνει συλλεκτικό. Τα πράγματα όμως είναι πολύ διαφορετικά και αυτός ήταν ο λόγος που μ’ έκανε να ξεπεράσω την αντιπάθειά μου προς την επιτηδευμένη συλλεκτική έκδοση και να γράψω αυτό το μικρό σημείωμα για τον Επιτάφιο Θρήνο.
Ο Moxoν έγραφε στα 1683 πως «τυπογράφος είναι κάποιος που κατά την κρίση του και με απόλυτη αυτοπεποίθηση έχει τη δυνατότητα, είτε να εκτελέσει ο ίδιος είτε να καθοδηγήσει άλλους να εκτελέσουν από τη αρχή ως το τέλος όλες τις εργασίες που σχετίζονται με την τυπογραφία». Ο Επιτάφιος Θρήνος έχει πραγματική συλλεκτική αξία, γιατί αποτελεί τη σύνθεση μιας ορχήστρας «παραδοσιακών» οργάνων με μαέστρο τον τυπογράφο-εικαστικό Γ. Σ.
O δρ Kλ. Mαστορίδης είναι ιστορικός της τυπογραφίας, διευθυντής εκδόσεων του Πανεπιστημίου Mακεδονίας.
Εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» 6-10-2002
